Энэ хадаа нэгэ сая гаран данса болоно. 10 гаран мянганиинь хуушан монгол бэшэгээр бэшэгдээтэй. Оршуулгануудай зарим тэдытэй Буряад Уласай гүрэнэй архивай захирал, түүхын эрдэмэй доктор Бутит ЖАЛСАНОВАТАЙ уулзажа хөөрэлдэбэбди.
- Бутит Цыдыпмункуевна! Буряад Уласай гүрэнэй архив һүүлэй хэдэн жэлэй туршада хуушан монголоор бэшэгдэhэн дансануудаа электронно түхэлтэй болгожо байна.
- Мүнөөдэрэй байдалаар олон дансанууднай амандаа уhа булхаhан мэтэ «хуу абяагүй», тэдээн соо бэшэгдэhэн hонин мэдээсэлнүүд бидэндэ эли бэшэ байна. Ушарынь, монгол бэшэг мэдэхэ зон ехэл үсөөн, тэдэниие уншаад, бидэндэ мүнөөнэй буряад хэлэн дээрэ оршуулжа үгэхэ шадабаритай зон хомор болоно. Тиигэбэшье хуушан монголоор бэшээтэй дансануудые буряадта оршуулжа, арад зондоо эли, дүтэ болгохо гэжэ гол шухала зорилго бидэ урдаа табинхайбди.
Онсо тэмдэглэхэ зүйл гэхэдэ, мүнөөнэй буряад хэлэн 18-19-дэхи зуун жэлэй буряад хэлэнhээ ондоо болоо. Буряад хэлэ шэнжэлэгшэдтэ энэ ехэл hонин асуудал гэжэ hананабди: буряад хэлэмнай эдэ хоёр зуугаад жэл соо ямар хүгжэлтэ абаа гээшэб, ондоо болоо гээшэ гү гэхэ мэтэ.
Манай архивай дараан соо 1788-1929 онуудта бэшэгдэhэн буряад 18 дасанай данса хадагалаатай, дүн хамтадаа 1380- яад данса болоно, тэдэнэй ехэнхинь хуушан монгол дээрэ бэшээтэй. Эдэ дансанууд юун тухайб гэхэдэ, дасангуудай юрэнхы ажабайдал тухай: хэды зон энэ тэрэ дасанда хабаатай байгааб, дасанда хэды ламанар hуунаб, ямар зэргэтэй, эрдэмтэй ламанар бэ, хэды, ямар нэрэтэй сүмэнүүдтэй байгааб, хэды мал дасанай мэдэлэй байгааб, эдэ дасангуудай хажуугаархи айлнуудта хэн хэзээ түрөөб, хэн гэжэ нэрэ үгтөөб, хэн наhа барааб, хэн гэр бүлэ болооб гэhэн тэмдэглэлнүүд гэхэ мэтэ элдэб янзын мэдээсэлнүүд бии.
Yнгэрэгшэ 2016 ондо манай архив «Буряад хэлэ сахин хүгжөөхэ» гэжэ гүрэнэй программын талаар Тамчын дасанай монгол хэлээр бэшээтэй 170 хуудаhа мүнөөнэй буряад хэлэндэ оршуулжа, олон зоной харахын түлөө архивай сайт дээрэ, Соёл.ру гэжэ сайт дээрэ табиhан байнабди. Тамчын дасан түрүүшын дасангуудай нэгэн болоно, эндэ Бандида хамба ламанарай байдаг гол дасан, хоёр зуу гаран жэлэй туршада бүхы буряад арадай соёлой хүгжэлтын газар гэхэдэ, алдуу болохогүй гэжэ hананаб. Манай архивта Тамчын дасанай 1788- 1919 онуудта бэшэгдэhэн 610 данса хадагалаатай байна, тэдэнэй олон дансанууд хуушан монгол бэшэг дээрэ юм.
Гадна архивай дараанда хадагалаатай байдаг үшөө табан дасанай дансануудые үзэжэ, мүнөөнэй буряад хэлэндэ оршуулhан байнабди. Энэ хадаа Асагадай, Түгнэ-Галтайн, Чисаанай, Эгэтын, Янгаажанай дасангуудай дансанууд болоно.
- Оршуулга хэхэ зон ехэ хомор гэжэ тэмдэглэһэн байнат. Тиигэбэшье энэ ажал ябуулагдана. Хуушан монгол бэшэг hайн мэдэдэг оршуулагшад хэд гээшэб?
- Манай архивта олон жэлэй туршада хүдэлhэн, хуушан монгол бэшэг тон hайн мэдэхэ, олон дансануудые элирүүлhэн, оршуулhан түүхын мэргэжэлтэн, эрдэмтэй, шадабари ехэтэй Галина Номогоновна Очировае ехэ сэгнэдэгбди. Тиихэдэ Буряадай гүрэнэй дээдэ hургуулиин багша, буряад хэлэндэ ба хуушан монгол бэшэгтэ ехэл гүнзэгы эрдэм ухаатай Жаргал Баяндалаевич Бадагаров, Буряадай гүрэнэй дээдэ hургуулиин багша Саяна Батуевна Бухоголова гэгшэд аргагүй ехэ оршуулгын ажал хэжэ, электронно баазада оруулаа. Оршуулгын ажал хэдэн шатаhаа бүридэhэн байна, тэрэнэй дүн хадаа «Хуушан монгол бэшэг дээрэ бэшэгдэhэн Буряад Уласай гүрэнэй архивай дансануудай электронно мэдээсэлэй бааза» гэжэ бүлэг бии болоо. Тэрэ хадаа олон зоной харахын түлөө манай архивай сайт дээрэ, Соёл.ру гэжэ сайт дээрэ табигдаа.
- Мэдээсэлэй бааза хадаа юунhээ бүридэнэб?
- Нэн түрүүн электронно маягтай хуушан монгол дээрэ бэшэгдэhэн данса, хажуудань мүнөө буряад хэлэн дээрэ оршуулга, харин дансын гаршагынь ород хэлэн дээрэ бэшээтэй.
Мүнөө би нэгэ хэды тон hонин дансанууд тухай тобшохоноор дуулгахам. Жэшээнь, Чисаанай «Гадан Чойнпилинг» дасанай ламанар ба хубарагуудай 1852 ондо табигдаhан список соо 25 хүнэй нэрэ байна (Список лам и хувараков Чесанского Гадан Чоймпиллин дацана): шэрээтэ лама гэлүүн Гүнгэ Цондойн, худай отогой, 58 наhатай, 1829 онhоо ламын алба хэнэ. Тиихэдээ эдэ ламанарай хэргэмүүдынь ехэл hонин байна: цоржи (настоятель храма), засаг (помощник цоржи), даа (надзор за ламами), намцо (провизор-эконом), жидба (первенствующий лама в малой кумирне), гэбгы (наблюдает за поведением и исправлением должностей низших лам и хувараков), унзад (начинающий богослужение) и т.д.
Yшөө нэгэ hонин данса гэхэдэ, 1854 ондо бэшэгдэhэн Чисаанын дасанда хабаатай Баруун-Хуасай отогой албатанай гэр бүлэнүүдэй список болоно. Эдэ гэр бүлэнүүд Хёлго мүрэнэй эрьеэр Жэбхээhэн гэжэ газарта ажаhуудаг байгаа. (Посемейный список прихожан Чесанского дацана Барун-Хуацайского рода с указанием их кочевья у реки Хилок в местности Жэбхэсэн и расстояния от дацана за 1854 г.)
Жэшээнь, 55 наhатай Барга Барлугун гэжэ хүн Субади гэжэ эмэтэй (жена), эмэнь 53 наhатай, 4 хүүнэртэй, 4 үхидтэй. Энгидэйн бүлэгтэ Чисаанай дасанhаа 150 модон газарта ажаhуунад. 32 наhатай староста Аюуша Тархайн гэжэ хүн 2 эмэтэй – Янжима ба Цэндэмэ, Балма ба Дулма гэжэ 2 үхидтэй болоно, Энгидэйн Цагаан нуурта Чисаанын дасанhаа 120 модон газарта байрлана.
1854 ондо бэшэгдэhэн Чисаанын дасанда хабаатай Батанай отогой албатанай гэр бүлэнүүдэй список урдатнай. Эдэ зон Чисаанын голой эрьедэ, дасанhаа 3-4 модо газарта байрлана, тэдэнэй тоодо 51 наhатай гулваа Шилхар Цэгэнү Дулма гэжэ 46 наhатай гэргэтэй, 15 наhатай Жамбал гэжэ хүүтэй болоно.
1871 ондо бэшэгдэhэн Чисаанын дасанда хабаатай айлнуудта нялха түрэhэнүүд тухай метрическэ списогээр (Метрическая книга новорожденных детей прихожан Чесанского дацана за 1871 г.) жэшээнь, зүүн хүбдүүд отогой Бадма Галшын ба Дулсан хоёрой гэр бүлэдэ 1871 оной январиин 2-то хүбүүн түрөө, гэцүүл лама Чойдаг Цэрэн гэжэ нэрэ үгөө.
1917 ондо, хубисхалай шэрүүн сагай үедэ олон буряад бүлэнүүд Монгол орон руу нүүжэ ошоhон: Цэрин Доржиин Дулма Шиудойн гэргэнтэеэ, Цэдэн Будайн Цирима Ринчину гэргэнтэеэ, Цэдэб хүбүүнтэеэ, Цэбжид үхинтэеэ гэхэ мэтэ олон зон болоно, хамта 46 гэр бүлэ.
Эгэтын дасанда хабаатай баhал hонин дансанууд оршуулагдаhан байна. Жэшээнь, 1870 ондо бэшэгдэhэн Эгэтын «Дамчой Рабжилинг» гэhэн дасан Эгэтын голой баруун гарта байна, ехэ дасанай газаа талын барилгын сэн 1078 түхэригэй, доторхи бурхад, номуудынь 3888 түх. болоно, 4 бага сүмын сэн 445 түх., дотор талань 302 түхэригтэ болоно. Эгэтын дасанда 1 шэрээтэ, 9 гэлүүн ба гэцүүл ламанар, 1 банди хубараг тоологдоно, дасанда хабаатай 3151 эрэ ба 3168 эмэ болоно.
- Үгы хэгдэһэн дасан, сүмэ, обоонууд тухай һонин мэдээнүүд гаража ерэнэ гү?
- 1870-аад онуудта Зүүн Сибириин губернаторай тогтоолой ёhоор олон сүмэнүүд, бумханууд, обоонууд хуу үгы болгогдоhон байна, тэдэнэй тоодо Эгэтын дасанда хабаатай 43 нютагта (Архири Эргинэдэ, Шэтэдэ, Тэлэмбэдэ г.м.) 1873 оной Хориин Дүүмын мэдээсэлээр 63 обоо, 21 бумхан, хамтадаа 84 үгы хэгдэhэн байна.
Yшөө нэгэ hонин данса гэхэдэ, 1880 ондо гулваа Эрдэни Моохииной нүгшэhэнэй hүүлээр Дугаржаб гэжэ хүбүүниинь эхэ эсэгынгээ буянда гээд, Эгэтын дасанда бурханай 10 ном бэлэг бариhан байна. Эдэ номуудай нэрэнүүдынь манай түүхэ шэнжэлэгшэдтэ ехэл hонирхолтой байха гэжэ hананаб.
Мэдээсэлнүүд баhал hонин байна, жэшээнь, 1894 оной декабриин 30-да Бандида хамба лама Дампил Гомбоев нүгшөө гэжэ мэдээсэл Эгэтын дасанда ороhон байна. Удаань, 1896 оной мартын 8-да Чойнзон-Доржи Иролтуев Бандида хамба лама болоhон юм.
- Үшөө ямар дасангуудай һонирхолтой дансанууд оршуулагдааб?
- Манай hанахада, Түгнэ-Галтайн дасанай 1900 ондо табигдаhан зөөриин список ехэл hонирхолтой байна. Жэшээнь, ямар нэрэтэй бурхад дасанда байгааб гэжэ эли болоно. Жэшээнь, алтамал Майдари бурханай (40 түх.), алтамал богдо Зонхобын гундаагай (30 түх.) дүрэнүүд. Бурханай номууд болбол 106 ботиhоо бүридэhэн гар бэшэмэл Ганжуур болоно (хамта 2574 түх.), 225 ботиhоо бүридэhэн дарамал Данжуур (675 түх.). Майдари бурханай эрьехын хэрэгтэ хүжөөр хэһэн заан тэргэтэеэ (30 түх.),2 хэнгэрэгэй тэргэнүүд (2 түх.) гэхэ мэтэ олон зөөри описьто ороһон байна.
Янгаажанай дасанай дансанууд - ехэнхидээ энэ дасанда хабаатай зоной списогүүд үлэнхэй: хэн түрөөб, хэн нүгшөөб, хэн хадамда гарааб, хэн hамга абааб гэхэ мэтэ. Жэшээнь, 1-дэхи Шоно, Буумал-Готол, Баабай-Хурамшын, Харанут отогойхид тухай болоно.
1878 ондо бэшэгдэhэн Янгаажанай дасанай бурханай ном болон бусад зүйлэй жасын һанда хабаатай юумэнүүдэй опись, дасанай модон барилганууд тухай ведомость ехэл hонин байна. Янгаажанай дасанай ехэ дасан, табан алтан ганжар, хорло гэхэ мэтэ хамта 2500 түх. болоно, 4 бага сүмэ (200 түх.), Майдари бурханай зэмсэг, ногоон мориной байдаг амбаар (15 түх.) гэхэ мэтэ хамта дээрээ 3779 түх. болоно. Эдэнэй хажуугаар бурханай дүрэнүүд 380 түх., баримал бурхад, Ганжуур ном (1070 түх.), Данжуур ном 675 түх.
Асагадай дасанай дансанууд соо, манай hанахада, дэлхэйн түрүүшын дайнай үедэ буряад арадта болоhон ушарнууд тухай, энэ дайнда буряадууд, дасангууд ямар хабаатай байhан тухайнь hонин мэдээсэлнүүд бии.
Иигэжэ манай архивта хуушан монголhоо оршуулагдаhан буряад 5 дасанай данса оршуулагдажа, тэрэ үеын 19-дэхи ба 20-дохи зуун жэлнүүдэй эхиндэ буряад арадта боложо байhан түүхэтэ ушарнуудтай танилсуулна. Эдэ дасануудай юрэнхы ажабайдалтай танилсуулжа, олон зоной нэрэ, түүхэ бусаана. Эдэ оршуулhан дансанууд Россиин Буддын шажанай түүхэ үзэлгэндэ ехэ нүлөө оруулжа, энэ түүхые үшөө баян, hонин болгоно. Мүнөөдэрэй байдалаар оршуулгын ажал үргэлжэлһөөр.
- Һайн даа, Бутит Цыдыпмункуевна! Саашадаа хэжэ байһан ажалайтнай һонин зүйлнүүдтэй үшөө танилсаха байхабди гэжэ найданабди.
- Тиимэ даа. Баримта зүйлнүүдэй электронно баазатай танилсуулгаяа үргэлжэлүүлхэбди. Һайн даа!
