Нютагайнгаа алдарта уран зохёолшо, “Буряадаймнай нугархагүй Островский” гэгдэһэн Фёдор Цыденжаповай толилогдоогүй шүлэгүүдэйнь гар бэшэгүүдые эльгээбэбди. Фёдор Цыденжапов амиды ябаа һаа, мүнөө 85 наһанайнгаа ой угтаха байгаа. Энэ ехэ ойтой дашарамдуулан, “Буряад үнэн” сонимнай ирагуу найруулгануудыень Буряадайнгаа олон тоото уншагшадта хүргэхэ бэзэ гэжэ найдаһан Утаатын дунда hургуулиин эхин ангиин багшанар Лада Николаевна Дымпилова, Елизавета Санжеевна Шойдорова. (Уншагшадаймнай бэшэгһээ).
“Фёдор Цыденжаповай зохёолнуудынь уран хурса үгэнүүдээрээ арад зоной ажабайдал дээрэ үндэhэлэн, ѳѳрсэ hонин образуудые байгуулжа, арад зонойнгоо зүрхэ сэдьхэл доhолгожо шадаhан, уншахада, тон ульгам, уншагшадые хүтэлѳѳд гү, али дахуулаад ябашадаг”, - гэжэ Буряадай арадай уран зохёолшо Бадма Шойдоков багшань тэмдэглэhэн юм.
1970 онhоо Фёдор Цыденжаповай зохёолнууд ном боложо, хэблэгдэжэ эхилээ hэн: «Сэсэн дархан» - онтохонуудай суглуулбари, «Ангуушан» - рассказуудай суглуулбари, «Тэнгэриин залин» – туужа. Теэд өөрөө ябажа, зохёолнуудаа Буряадай номой хэблэлдэ хүргэжэ шадахагүй уран зохёолшын ехэнхи найруулгануудай хэблэгдэнгүй үлэшэһэниинь харамтай. Тиигэбэшье, үнэн сэхэ зохёолшын ажабайдалые, хүн зоной сэдьхэлэй доторые уудалһан уран нарин найруулганууд хэзээдэшье удха шанараа алдахагүйнь тон зүб! 1990- ээд онуудаар “Уран Дүшэ” нэгэдэлэй түрүүлэгшэ Хандажап Дампилова аргагүй ехэ оролдолго гаргажа, «Yбэлжѳѳндѳѳ байхадаа» туужыень, шог ёгто рассказуудайнь «Домтой эм» суглуулбари номууд болгожо хэблүүлһэн габьяатай юм.
Мүнөө 85 жэлэйнь ойдо түрэл һургуулиинь багшанарай алдарта зохёолшын абдарай оёорые уудалһаниинь, зохёолшын ойн баярта уран зохёолой хэмжээ ябуулгануудые онлайн аргааршье һаань үнгэргэжэ байһаниинь ехэл һайшаалтай.
Гургалдай гэжэ шамаяа нэрлэжэ,
Гунигтайхан дуугыш шагнажал hуунаб.
Урихан дуунш сэдьхэлым эзэлжэ,
Уйдхар гашуудалым саашань тууна.
Гургалдай гэжэ шамаяа нэрлэжэ,
Гунигтайхан дуугыш шагнажал hуухадам,
Мүнхэ сэсэгтэй шамаяа жэшэжэ,
Мүнхэ нүхэсэлѳѳ магтаналби дуундаа.
Гургалдай гэжэ шамаяа нэрлэжэ,
Ульhатайхан зүрхэнэйш сохисые шагнахадаа,
Дулаахан харасаhааш ухаам эрьежэ:
«Дуратайб!»-гэжэ мэдэрээлби шамхандаа.
* * *
Шимни дуула, дуулалши, Гургалдай,
Шиниил дуун соо – шэдитэ аялга,
Дуулажал байхадаш, инагни, урматайб,
Дуунш уряална аласай аянда.
Зүрхым хүлгүүлхэ хоолойтой байhанш
Заяата аба эжынш хэшэг гүб даа.
Шэнхинээтэ hонор талынш hайхан
Шэжэмхэн утаhад сэдьхэлдэш гүб даа.
Эжы абынгаа заяаhан хэшэг
Эрдэни мэтэ сахижа ябаналши.
Уяхан налгай сэдьхэлэй шэмэг
Уянгата талынгаа аялгые абаналши.
Шимни дуула, дуулалши, Гургалдай,
Шиниил дуун соо – шэдитэ аялга.
Дуулажал байхадаш, инагни, урматайб,
Дуунш уряална аласай аянда.
* * *
Сэбэр саарhанһаа эшэhэндэл,
Шиниингээ нэрэ анхан
Шүлэг, дуундаа бэшэhэндэм,
Сэдьхэжэ ябаалши анхаран.
Гэнтэ түрэhэн дуранhаа
Гэнэдэжэ сошоо hэм.
Гунигтайхан дуундаа
Ульhатайхан аялга олоо hэм.
Хамаг юумэн түрүүн
Хаалта шэнги байдаг hэн.
Тэмсэжэ дабадаг нэтэрүү
Тэсэбэри,зоригтоо найдадаг hэм.
Yнэн дураяа мэдэрхэдэм,
Yгы болоо хаалта.
Тэмсэл соогуур бүдэрхэдэм,
Тодожо намай байха аалта?
Хүршым хобуушахан хүгшэндэл
Хоб шэрэжэ гүйхэ аалта?
Харгы дээрэм үдэшэлэн
Хутага баряад hууха аалта?
Дуран гээшэ юун бэ –
Дурлажа таанар үзѳѳ hэн гүт?
Дуран гээшэ дуун лэ!
Дуулахаа намhаа хүсѳѳ hэн гүт?
Yнэн дуранhаань айнагүйб,
Yгэдэм, инагни, этигээрэй!
Урбажа шамдаа байхагүйб,
Yнэн лэ ябахаяа мэдээрэй!
* * *
Наашаа, инагни, харалши,
Наартай зохидоор эмнилши.
Нюдэншни мүнхэ hайхан зула гү,
Номин тэнгэриин мүшэд гү?
Гүн тунгалаг булаг гү,
Гэрэл тодо сог гү?
Ойлгожо яданам.
Улаалзайн дэльбэдэл уралаараа
Урал, хасарым жэгнэлши удаахан.
Уралшни жэмэстэ модоной сэсэг гү,
Yрэжэлтэ талын хэшэг гү,
Хѳѳрхэн сэсэгэй дэльбэ гү,
Хасарым шатааха гал гү?
Ойлгожо яданам.
Сэдьхэлэй мэдэрэл нюунгүй,
Сэхэл намдаа хэлэлши.
Yгэшни хурса хутагын эри гү,
Зүрхым харбаhан годли гү?
Сэсэн бодолойш дэлисэ гү,
Сэдьхэлэйш арюухан шэмэг гү?
Ойлгожо яданам.
Наашаа, инагни, харалши,
Наартай зохидоор эмнилши.
* * *
Элдин энэ дэлхэй дээр
Эрэ хүнэй зүрхэ эзэлдэг
Инаг гансань түрэдэг гээ.
Аяар үнинэй шимни,
Альган дээрээ наадаhандал,
Алаг зүрхым тамалнаш.
Хүлгүү зүрхым ургалаад,
Хун шубуун мэтээр
Хүсэгдэнгүй талиинаш.
Хун шубуун, ерыш гээд,
Ходол шамаяа хүлеэнэм.
Наhанайм жаргал эрьеыш гээд,
Наартай инаг шамхандаа
Нангин дураар hүгэдэнэб.
* * *
Энээхэн наhанай мүнхэ бэшые,
Инагни, зүрхѳѳрѳѳ мэдэрэлши.
Дуранайнгаа тунгалаг булагта хэшэгые
Дуhаангүй арюуханаар үргэжэ ябалши.
Галтайхан нюдѳѳрѳѳ эмнихэдэжэ,
Аятайхан намайгаа энхэрэлши.
Дураяа намдаа шэбэнэхэдэжэ,
Дуунайм дээжэдэ хүртэлши.
Сэдьхэлэйм сэсэгы жэгнэжэ,
Саhанда хагдархагүй болголши.
Далита хүсэлым дэгжээжэ,
Дабагдахагүй хурдан болгоолши.
Энээхэн наhанай мүнхэ бэшые,
Инагни, зүрхѳѳрѳѳ мэдэрэлши.
Дуранайнгаа тунгалаг булагта хэшэгые
Дуhаангүй арюуханаар үргэжэ ябалши.
* * *
Хѳѳhэтэ эмниг долгидоороо эбхэрэн,
Хоорондомнай гэнтэ далай тогтоо.
Хоёр эрьедэнь хэтэдээ гэрэлтэн,
Хурсахан хоёр галхан носоо.
Тэдэ бидэ хоёрой инаг дуранай
Түлишэ мэтээр ялайhан хоёр галхан.
Баярта уулзалгада уряалhаар үнинэй
Баhал таатайхан, ульhатайхан галхан.
Эрьедэнь ялбаhан хоёр галханиие
Эгсээр саашань шэдэхэеэ hэдэhэндэл далай
Эмнигхэн долгидоороо hүртэйхэнѳѳр наадалай.
Дуранай утаhаар холбогдоhон маниие
Дэмы гасаалжа, далай хоорондомнай тогтоод,
Уулзалгымнай инаг халуун баярые
Ужаг болгон хойшолуулна хододоо.
Дурлаhан зүрхэдэймнай хоёр галхан
Далайн hүртэ долгидто шэдэгдэбэшье,
Улам, улам ульhатайханаар ялабхин,
Унтарангүй, залирангүй уулзалгада
уряалхадажа байhай даа.
* * *
Сэсэгтэ таладаа
Сэсэг мэтээр hалбарhан,
Инагни, намдаа
Инаглан ерээлши.
Удаан хүлеэжэ,
Yнэн дураар hабажаhан
Зүрхэн дээрэм
Зула сэсэгтэл бадараалши.
Хоюулан тиихэдэш
Хэтын утаhаар холбогдоhон
Хуби заяанай
Хагдархагүй баглаа болохобди.
* * *
Наашаа, инагни, hуужа,
Налархай үгэнүүдээ дабтыш.
Ирагуу гоёор дуулажа,
Эхэ дайдаяа магтыш.
Халуун инаг харасаар
Хонгор талаяа шэртыш.
Ая ганга, арсаар
Арюун дураяа сүршыш.
Омог зүрхым шагнажа,
Ошон хурсаар энеэбхилыш.
Yнэн дурым шалгажа,
Yгым үнсэг шэрээгыш.
Зүрхэн дээрэм hалбаржа,
Заяанайм hүлдэ бололши.
Залаа дэнзэеэ задаржа,
Жаргал намдаа олголши.
