Агаһаа Улаан-Үдэ ерээд, Даширабдан ахайнда байдаг болобоб. Ехэ һайхан сэдьхэлтэй Һамасуу абгай намайе “Буряад үнэн” сониндо машинисткээр ажалда оруулба.
Бүхы нютагуудһаа олон залуушуул, һургуулишье бэдэрһэн гү, али ажалдашье орохо һанаатай зон олоороо Даширабдан ахайнда байрлагша һэмди. Даширабдан ахайн эжы Балжад абгай хэлэхэ: “Айл үүдээрээ юм. Манай залуу айл болоод байхада, нютагай залуушуул һэеы гэр соохи барааемнай хогшолтойнь газаа гаргажархёод, алта нюулсажа, үүр сайтар наададаг һэн даа, нааданай тарахада, бүхы юумэеэ оруулжа унтагша бэлэйбди”, - гэжэ обогоножо байжа, энеэжэ хөөрэгшэ һэн. Агаһаа, Хэжэнгэһээ дүтыншье, холыншье түрэлнүүд таһалгаряагүй ерэжэ ошожо, сайлажа байгша бэлэй.
Суута зоной уурхай
Даширабдан ахайнда байхадаа, суута дуушадые, артистнарые, элитэ уран зохёолшодые харадаг һэмби.
1960-аад онуудаар Даша Дамбаев һаяхан лэ “Сэлэнгэ” дуугаараа сууда гараад байгаа. Нэгэтэ Даша Дамбаев олон гэгшын нүхэдөө дахууланхай Даширабдан ахайнда ерээ һэн. Ахайтан айлшадые хүндэлбэ даа. Даша Дамбаев залуушуулаар “Сэлэнгэ” дуугаа дуулахадань, би түрүүшынхиеэ шагнаад, ямар гоё дуун гээшэб гэжэ ехэл зүрхөө хүдэлгэн һууһанаа мүнөөшье элихэнээр һанадагби. Даша Дамбаев өөрөө һайхан, гоё хоолойтой байгаа һэн.
Даширабдан ахайе өөрөө дуу дуулажа байхыень дуулаагүйб. Тиигэбэшье хүнүүдэй гоёор дуу дуулахада, хүхихэ, уярхашье даа. Гоёшоогоо һаа, дахин дуулахыень гуйха. “Хүдэр Дунгыдаа”, “Хэрлэн”, “Сэлгеэхэн Моозоймнай” гэһэн дуунуудта ехэл дуратай юм һэн. “Хүдэр Дунгыдаа” гэжэ дуун тухай нэгэтэ иигэжэ хэлээ һэн: “Ямар гүнзэгы удхатайгаар буряад хүн дуулааб даа. Дурлаһан нүхэртэеэ уулзажа зүүдэлхэмнишье гоёхон байна даа гэжэ дуулаа бшуу даа”, - гэгшэ һэн. “Хэрлэн хэнтэй уулзахые бодосон бээ...” дуун тухай хэлэхэдээ: “Хэрлэн мүрэнэй эрьедэ удаан һуугаа һэмби. Олон юумэн тухай бодолгото болооб. Мянган адуунай түбэрөөн шэхэндэм дуулдаһан шэнги болоо бэлэй”, - гэжэ тэмдэглээ юм һэн.
Тэрэ үедэ залуушуул Александр Жамбалдоржиевай “Минии Ангарын хабар” гэжэ дуран тухай туужа һонирхожо уншадаг байгаабди. Александр Жамбалдоржиевые Даширабдан ахайнда ходол харагша һэм. Амаралтада нютагтаа ошоод, Жамбалдоржиевые дүтэһөө харааб гэжэ нүхэд басагадтаа хэлэхэдэм, тэдэм намда этигэгшэгүй һэн.
Нэгэтэ ахайнда Бадма Мелентьевич Балдаков гэжэ хүн орожо ерэбэ. Һамасуу абгайдаа хамһалсабаб - баһал хүндэлбэбди. Бадма Мелентьевич Даширабдан Одбоевич хоёрнай столдоо һуужа, үдын хоол барилгань нилээн удаан үргэлжэлөө даа. Хатуу харые барингүй байхань һэн гү - нилээхэн халамгайнууд болоо даа. Даширабдан ахай бодожо ерээд: “Великий певец Бурятии”, - гээд, Балдаковоо тэбэрибэ, тиихэдэнь Бадма Мелентьевичынь баһал урдаһаань хүнхинэһэн бүдүүн хоолойгоор: “Великий писатель Бурятии”,- гэбэ. Һүүлээрнь хоюулаа тэбэрилдээд: “Великие сыны бурятов”,- гэлдээд, шангаар энеэлдэхыень хараа бэлэйб. Нээрээл агууехэ хүнүүдые Даширабдан ахайнда харадаг байгааб даа.
Гомбо Цыдынжаповай хөөрөөн
Һамасуу абгайн дүү хүбүүн Арсалан Раднаевичтан тэрэ үедэ Коммунистическэ гудамжаар модон гэртэ байдаг һэн. Нэгэтэ Даширабдан ахайтан үхибүүдээрээ дүүгэйдээ эжытэеэ уулзахаяа ошобод. Ногоон базаарай тэндэ ябажа ябатараа, гэнтэ Даширабдан ахаймнай нэгэ хүниие хараад, ехэл хүхибэ: “Оо, энэ арадаймнай артист гуталханаа багсадуулжа байнал, үтэр манаар ябая”,- гээд лэ, тэрэ хүниие дахуулба. Һүүлдэ мэдэхэдэмни, тэрэ хүмнай Сталинай нэрэмжэтэ шангай лауреат, агууехэ артист, режиссёр Гомбо Цыденжапович Цыдынжапов байһан байгаа.
Эдэ агууехэ хүнүүдэй хөөрэлдэхэһөө ойлгоходом, Гомбо Цыденжапович анхан дасанда лама байһан байгаа ха. Тэндэ байһан зон бүгэдэ ехэл һонирхобо. Үндэр наһатай Долгор Найдановна - Һамасуу абгайн эжынь ехэл һонирхон хөөрэлдөөень шагнаа һэн. Худатан айлшадаа хүндэлхэеэ бууза хэхэ гэжэ байхадань, Гомбо Цыденжапович дасанда урдань яагаад бууза хэдэг байгааб, тиимэ гуримаар хэе гээд, гараа угаажа ерээд, хоёр хутага баряад, гараараа түргэн мяхыень татажа, буузын мяха бэлдээ һэн.
Мүнөө һанахадам, мяханда уһа, һү, талха дээгүүрнь үбэнүүлээ, һонгиныень жэжээр хэршэжэ хээд, худхаад, бэлэн болгожорхёо. Би талхыень бажуугаа һэм, буузаяа хунихашье онсо ондоо гуримтай - ямар түргөөр оло дахин хуняа монсогойлооб. Буузаяа болгоод, аргагүй удаан хабхагаарнь оло дахин һэбихэ гэжэ байжа зааһыень мүнөөшье болотор мартагшагүйб. Тэрэ амтатай бууза болоод, худатанай хүндэ барижа байжа, ехэл элдэб һонин хөөрэлдөө хэһэн юм.
Тиихэдээ Гомбо Цыденжапович түрүүшын декада тухай иигэжэ хөөрөө һэн: “Гоё хубсаһа артистнартаа оюулхадаа, дасанай склад сооһоо хуушан дэгэлнүүдэй торго хэрэглээ һэмди. Тэрэ урданай торгонууднай хуу хас тамгатай байгаа. Гоёнууд дэгэл хубсаһан болгоод, артистнарнай үмдэжэ, наада харуулаал ааб даа. Тиигээд лэ ехын газарта мүшхүүлбэ гээшэб. «Артистнарай хубсаһанууд юундэ, ямар удхатайгаар хас тамга (свастика) зураатай бүдүүдтэй бэ?”- гэбэ. Хэлэ аманда бэрхэ байһандаа урдаа оруулаагүйб: “Энэ тамга гээшэ немецүүдэй һанаһан юумэн бэшэ, үни холын удхатай юумэ. Түбэд гүрэнэй Һаса хото дээгүүр самолёдоор ниидээд хараа болбол хас тамгын дүрсэтэй байха гэжэ хэлэжэ гаралсаһан хүм. Тон тиимэ юм гү, мэдэнэгүйб”,- гээд, ташаганаса энеэжэ, хөөрэжэ һуугаа бэлэй.
Түнхэн нютагаар
Нэгэтэ Даширабдан ахай Түнхэнөөр ябаад ерэхэм гэбэ. Тиихэдэнь Һамасуу абгай намайе ахайтаяа ошожо, Түнхэн нютаг хаража ерэ гээд, маанадые Түнхэн ябуулба даа. Харуулшан хадаа мүнгэ юумэеэ бинь хармаанланхайб. Ахайтаяал хоюулан Хэрэн самолёдоор ниидэбэбди.
Хэрэн дээрэ буугаад, Саяанай үндэр хада уулануудые харахадамни, дүтэхэн шэнгеэр харагдаа һэн. Аршаан курорт хүрэтэр удаан лэ ябажа, тэрэ Саяан уулын хормойдо хүрөө һэмди. Талын хүн хадаа би Саяанай сарьдагуудые, хүүен хүршэгэнэн урдажа, хүнхинэжэ байһан Хэнгэргэ голые гайхан, һүгэдэн хараһанаа мартадаггүйб.
Даширабдан ахайе олон залуушуул ходол дахажа ябадаг һэн. Ахай мүнгэеэ үлүү булуу юумэндэ һалгажархихаяа һанаха даа. Бинь мүнгэ үгэхэгүй гэжэ оролдохоб - тиигээд хараалгахаб даа. Угайдхадаа соходомни (урда духадамни) хоёр нюдэнэйм хоорондо хадьха гарашоо. Олон залуу хүбүүдэй хажууда: “Харана гүт, энээниие. Хэды мүнгөөр архи уугааб гэжэ үдэшэ бүри телефоноор хонходожо, хоболжо байдаг һамганайм табиһан гурба нюдэтэй шпион”,- гэжэ байжа, намаяа хургаараа заажа байжа хашхарха. Би эшэхэб даа. Залхуураад, эриһэн мүнгыень үгэгшэ бэлэйб. Столоводо олохон зониие эдеэлүүлхэ, ундалуулха даа.
Таһархай гэжэ нютагта байдаг Лопсон бөөтэй уулзахаяа ябагаар ошоо һэмди. Холо ой соо ошожо, Лопсон Кондратьевич Даширабдан ахай хоёр удаан юун тухайб даа хөөрэлдөө һэн.
Даширабдан ахай гээшэ зохёолоо бэшэхэеэ бэлдэжэ, бэшэжэш байхадаа, Һамасуу абгайеш унтуулхагүй, өөрөөшье унтахагүй - бүхэли һүниндөө бэшэхэеэ байһан юумэеэ хөөрэдэг заншалтай һэн. Шагнажа байтараа, үргэһэндөө диилдээд унташахаш. Шагнажа байһан би нэгэтэ нойтон полотенцеэр шабхадуулаа һэмби. “Нагаса абгайдаа гараа хүрөө һаа, һалга болошохоб, гараараа сохиногүйб, полотенцеэр шабхаданаб - шагныш даа. Үхэһэн хойном ямар зээтэй байһан тухайгаа хөөрэжэ ябахаш”,- гэжэ байжа хэлэһыень мартагшагүйб.
