Тэрэ дэлхэйн мэдээжэ тайзанууд дээрэһээ хүгжэмтэ зэмсэгүүдээ зэдэлүүлһэн, Европын, Азиин гүрэнүүдээр, Америкэдэ тоглолтонуудаа харуулһан хүн гээшэ. Буряад Уласай арадай артист Баттувшин уужам сэдьхэлтэй, һайхан бодолтой, урагшаа зоримгой, ямаршье хүнтэй үгэеэ ойлголсохо арга шадалтай. Байгша оной апрелиин 10-да Улаан-Үдэдэ Балданцэрэнэй Баттувшин дуу, хатарай “Байгал” театрайнгаа дэмжэлгээр хубиин тоглолто үнгэргэхэнь. Би энэ мэдээжэ хүнтэй Сэлэнгын эрьеэр арюухан агаараар амилжа ябахын хажуугаар хөөрэлдөө хэһэн байнаб.
-Баттувшин, Монгол ороной ямар нютагта алтан дэлхэйдэ мүндэлһэн байнабта? Аба, эжы тухайгаа хөөрэжэ үгыт.
-Би Булган аймагта Гуингиин Балданцэрэнэй гэр бүлэдэ хоёрдохи хүбүүн боложо, 1972 оной апрель һарын һүүл багта мүндэлһэн байнаб. Гэртээ 4 үхибүүдбди. Эжымни Цэндин Үендж гэжэ нэрэтэй. Аба эжы хоёрни хоюулаа мэргэжэлтэ артистнууд, эжымни хатардаг байһан. Абамни тусхай мэргэжэлтэ һургуулигүй, залуудаа тракторай жолоошон байгаад, хүгжэмдэ дуратай. Кларнет дээрэ наадажа һураад, соёлой харгыда ороһон намтартай. Хоюулаа “Монгол ороной габьяата зүжэгшэн” гэжэ нэрэ солотой юм.
-Тиихэдээ та багаһаа хүгжэм дуунай байдалда ороһон байнат.Тиимэһээл хүгжэмэй харгы шэлэһэн болоно гүт?
-Тиимэ. Одоо 6-7-тойһоо хүгжэмтэй холбоотойб. Абамни намайе тон түрүүн лимбэ дээрэ наадуулжа һургаһан. Хүгжэмэй училищи дүүргэһэмби. Тэндэһээл минии мэргэжэлтэ хүгжэмшэнэй харгы эхилээ.
-Хэды ондо Буряад орон морилон ерээбта?
-Би Улаан-Үдэ руу үшөө жаахан байхадаа, аба эжытэеэ ерэдэг байгааб. Харин манайда Буряадай арадай артист Цыден Бадмаев айлшалан, Булган аймаг ерэдэг байгаа. Минии аба эжын багша гээд тоологдодог. Манайда айлшалаад, гэртээ бусахам гэхэдэнь, би дахаад лэ бархирдаг байгааб. Цэдэн ахай намайе минии хүбүүн гэхэ. 1980-яад онуудай һүүл багта гастрольдо намайе абаад ябадаг болоо. Мухар-Шэбэрэй, Загарайн, Яруунын аймагуудаар болоһон тоглолтонуудта хабаадажа, лимбэ дээрэ наададаг байгааб. Юундэб даа Улаан-Үдэ, Буряад руу би сэдьхэлээрээ таталдадаг һэм.
-Хуби заяанай үршөөлөөр Буряадта нютагжажа, инаг дуранай охиндо абтажа, гэр бүлэтэй болохо хубитай байгаа ха юмта. Мэдэнэбди, танай наһанай нүхэр Донара “Байгал” театрта олон жэл хатарһан, “Буряадай арадай артист” нэрэ зэргэтэй.
- 1992 ондо наашаа Монголһоо зөөжэ ерээд, 1993 ондо Донара басаганда абаха тоноггүй ехээр дурлашооб даа (энеэнэ). Гурбан жэл соо сугтаа ханилаад, 1996 ондо гэр бүлэ болообди. Гурбан баатар хүбүүдтэйбди. Ехэ хүбүүмнай Бэлигтэ, ондоо хотодо ажаһууна, тээли хүбүүмнай Бэлигүтэй хүгжэмдэ ехэ дуратай. Фортепиано дээрэ наадажа һурана даа, нэгэ хэды конкурснуудта амжалтатай хабаадаа. Одхон эрхэ хүбүүмнай - Баргудай.
-“Байгал” театрта хэзээ ажалда орообта?
-Цэдэн аха 75 наһатай байгаа. “Магад, “Байгал” ансамбльда лимбээрээ наадажа туршаха гүш?” - гэжэ асуугаа. “Хамаагүй, үзэе”, - гэжэ харюусааб. Загарайн аймагай нютагуудһаа гарбалтай, Улаан-Үдэ хотодо ажаһуудаг зоной уулзалга болохо байгаа, Цэдэн аха намайе лимбэ дээрээ наадахыем урижархёо. Тэндэ тиихэ үедэ “Байгал” ансамблиин хүгжэмэй талаар хүтэлбэрилэгшэ Дамба Цыренович аха байжа, намайе шагнаад, “Үглөөдэр манай ансамбльда ерэжэ туршыш, манай оркестртэ хэрэгтэй хүн байнаш”, - гэжэ хэлээ һэн. Ерээб, лимбэ дээрээ наадажа үзөөд, аймагуудаар гастрольдо гаралса гэжэ урилга абаад байхадаа, хэнһээшье баяртай хүн байгааб даа. Хүгжэмшэд олон бэшэ байгаа һэн. Тэрэ үедэ Донара инагни ансамбльда хатардаг байгаа. Хожомынь ойлгоходомни, хуби заяан гээшэ хүниие дахуулаад лэ, хэрэгтэй газарта асарна ха юм. Тэрэ гэһээр 30 жэл боложо байна.
-Та 50 наһанай дабаанда гарабат. Өөрыгөө 50-тайб гэжэ хэлэхэ байна гүт? Минии харахада, 40 наһатай шэнгеэр харагданат.
-Залуугаар харагдана гүб? (эльгэ хатана). Таби наһа өөртөө үгэхэ аргагүй байнаб. Сэдьхэлээрээ 18-тайхан зандаа ябанаб гэжэ һанагшаб. Залуу байхадаа, хүнүүдэй 50-тай болобо гэхэдэнь, ямар түргэн наһатай болошобоб гэжэ һанадаг байгааб. Харин мүнөө болоходо, ажабайдал һая эхилжэ байһандал. Дүн гаргахамни үшөө эртэ байна даа.
-Морин хуур дээрэ монгол хүн заабол наадажа шадаха уялгатай гээд һанагдадаг. Бидэ мэдэнэбди, та олон янзын хүгжэмэй зэмсэгүүд дээрэ наадаха шадабаритайт.
-Үнэхөөрөө морин хуур дээрэ монгол хүн хара багаһаа наадажа һурадаг. Харин би хүгжэмэй һургуулида ороходоо, лимбэ дээрэ һураһамби. Ородоор хэлэбэл, “профессиональнаар”. 1991 онһоо Бүгэдэ Монголой лимбын урилдаан болодог, тэндэ би Гран-при шүүһэн байнаб. Залуу байхадаа һанахаш, би лимбэ дээрэ наададаг зоной дунда эгээл эрхим байхаб, һургуулииень дүүрэн шудалааб гэжэ. Энэ тад буруу ойлгосо. Буряад орон ерээд байхадаа, тэрэнээ мэдэрээб. Хүгжэхэ хэрэгтэй байна, үлүү һайн наададаггүй байнаб гэжэ ойлгооб. Тиигэжэ ойлгоһоной удаа арадай бусад хүгжэмтэ зэмсэгүүдые шэнжэлжэ эхилһэн байнаб. Мүнөө 10 гаран хүгжэмтэ зэмсэг дээрэ хүгжэм гаргажа шадахаб. Супер бэшэ юм ааб даа. Дэлхэйн олон гүрэнүүдээр ябажа харахадамни, гудамжада наададаг хүгжэмшэд ямар бэлигтэй зон гээшэб даа. Хоолойгоо тэжээхын тула үйлсэдэ гарана, одоо намһаа хэды зуу дахин үлүү һайнаар наададаг юм. Тиихэдэнь лэ хүнэй шадабари хизааргүй юм байна гэжэ һанааб.
-Америкэ, Азиин, Европын гүрэнүүдэй мэдээжэ тайзанууд дээрэ буряад-монгол туургата арадуудай үндэһэтэ хүгжэмтэй танилсуулжа ябанат. Ямар гүрэнүүдээр ябахадатнай, эгээ һонирхолтой байгааб?
-Манай дэлхэй дээрэ олон тоото үсөөн яһатан ажаһуудаг. Эдэмнай булта өөрын соёлтой, заншалтай, хүгжэмтэй гээшэ ааб даа. Хаанашье ябаад, өөрынгөө хүгжэмтэй танилсуулжа байхадашни, ехэ дулаанаар угтадаг байһаниинь һайшаалтай. Илгажа хэлэхын аргагүй. Норвегидэ “Риду-Риду” гэжэ үсөөн арадуудай фестиваль болодог. Тэндэ би хоёр дахин хабаадаха азатай байгааб. Тус фестиваль гүрэнэй тэдхэмжэтэйгээр, ехэ үргэнөөр үнгэрдэг. Буряад, монгол, тува, хальмаг, эвенк арадууд Россиһаа ошодог байһан. Ямар һайхан байгаалитай гээшэб даа: хада уула, далай, тала дайда - ехэ гоё газартай. Тэндэ саами арад ажаһуудаг. Заншалта ажабайдалаа мартахагүй гэжэ оролдоно: загаһа баридаг, буга харууһалдаг. Дэлхэйн мэдээжэ дуушад тиишээ ошодог. Тэдэнтэй суг нэгэ концертдэ оролсожо, буряад-монгол хүгжэмөө, соёлоо, заншалаа харуулжа, бусад арадуудай хүгжэм шагнан танилсажа байхадаа, минии зүрхэ сэдьхэлдэ ехэ тааруу байгаа һэн.
-Һүүлэй 10-аад жэлэй туршада “Байгал” театр ехэ-ехэ проектнүүдые бэлдэжэ, харагшадаа баярлуулдаг болоһониинь һайшаалтай. Та баһал эдэбхитэйгээр хабааданат.
-Алдарта “Байгал” театр үнэхөөрөөшье олон проектнүүдые бэлдэдэг. “Баргажан Түхэм”, “Угайм һүлдэ”, “Байгал далайн түүхэ домогууд” болон бусад түсэлнүүдтэ манай оркестр хабаададаг. Би ганса морин хуур дээрэ бэшэ, харин бишхуур, сууха хуур, хомус, лимбэ дээрэ наадажа, хүгжэмтэ аялгыень гоёохо гэжэ ходо оролдодогби. Минии сэдьхэлдэ “Угайм һүлдэ” проект дүтэ байгаа гэжэ хэлэмээр. Минии ажамидарал “Байгал” театртай нягта холбоотой. Түрэл театрнай өөрын байшантай болохо гэжэ булта найдажа байнабди, хүлеэнэбди.
- Та хэр һүзэгшэ, хэр этигэлтэй хүн гээшэбта?
- Этигэлтэй хүн - голтой гэжэ һанагдадаг. Би залуу байхадаа, һайнаар ойлгодоггүй байгааб. Дасанда хуралнуудта һуужа, наманшалжа мүргөөд, адис абаад, һанаһан хэрэг бүтэбэ гэжэ һанаад ябахаш. Саг ошохо бүри ойлгоноб- Бурхан хүн бүхэнэй сэдьхэлдэ байдаг юм байна. Арбан хара нүгэл гэжэ мэдэнэбди, тэрэниие тэбшэхэдээ, арбан сагаан буянай харгыда оронобди. Үглөө бүри бурхандаа мүргэхэдөө, сэдьхэлэй оёорһоо хамаг амитан эхэ зургаан зүйлдэ бүхы һайниие хүсэнэ гээшэбди. Хүндэ һайниие хүсэбэл, өөртэшни һайн байха. Би үхибүүдтээ энээниие ходо хэлэжэ, һануулжа ябадагби. Минии аба эжы энээн тухай ходо намда хэлэдэг байһан. Дуушан, хүгжэмшэн, бүжэгшэн, соёл уралигта ажаллаһан зон яагаад муу һанажа ябахаб даа. Жэшээлхэдэ, лимбэ дээрэ сэдьхэлээ оруулангүй наадажа болохогүй. Миин техникэ баримталаад наадахада, шамда хүн үнэншэхэгүй.
-Та наһанайнгаа нүхэртэй хоюулаа артистнууд, ходо сүлөөгүй, тоглолто, гастрольнууд болохо даа. Тиимэ зон ажалдаа дүтэ гэр байра түхеэрдэг гээшэ. Юундэ Доодо Саянтын талада түбхинөөбта?
-Газар дээрэ, модон гэртэ байхадаа, минии сэдьхэл амардаг. Концертһээ гү, али ажалһаа ерэхэдээ, аалин байдалда ороходо зохид. Гэртээ ерээд, үнэхөөрөө амархаш. Бодолнууд хубилха, агаар арюун, хотодо шэнги утаан үгы. Хоёр талаараа хада гүбөөтэй, Сэлэнгэ мүрэнэй эрьедэ түбхинөөд байхадаа жаргалтайб. Хото соо шулуун гэртэ хүсэд амаржа шададаггүйб. Мүн тиихэдэ үхибүүд хүгжэмэй зэмсэг дээрэ наадаха даа, хүршэнэртөө һаалта хэнэгүйбди. Хотоһоо холошье бэшэл даа, амиды хүн аргатай, һурашоод лэ байдагбди.
-Танай хэлэһэн үгэнүүдые дэмжэнэб. Иимэл һайхан байгаалитай газарта мэдээжэ арадай артистнуудтай хаяа хадхажа, хүршэ байһандаа, эндэхи буряадууд омогорхон ябадагбди. Ажалдатнай, гэр бүлэдэтнай амжалта хүсэнэб.
-Һайн даа!
